किन घट्दैछन दुर्लभ बाघ ?

दुर्लभ वन्यजन्तु बाघको उचित वासस्थानको लागि विश्वमै ख्याति कमाएको शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षमा नै बर्सेनी बाघको संख्या घट्दै गइरहेको छ । यो आरक्षमा बाघको संख्या यसरी बर्सेनी घट्दै जानुले विभिन्न शंका उपशंका उब्जाएको छ । वन्यजन्तुको संरक्षण गर्नेजिम्मेवारी पाएको वन्यजन्तु संरक्षण विभागका उच्च अधिकारीहरू नै यस आरक्षमा बाघको संख्या घट्दै जानुलाईआर्श्चर्यमानिरहेका छन् भने बाघको संख्या घट्दै गइरहेकामा उनीहरू धेरै चिन्तित देखिदैनन्, नत बाघको संख्या घट्नुका कारणबारे नै खोजीनीति गर्नउनीहरू आवश्यक ठान्छन् । बाघको संख्या घट्दै गइरहेको विवरण गर्वकासाथ दिने वन्यजन्तु संरक्षण विभागका उच्च अधिकारीहरू बाघ घट्नुको कारण पहिचान गर्नपट्टी ध्यान दिन सकिरहेका छैनन । यसैकारण पनि उनीहरूको नियतमाथि विभिन्न प्रकारका शंका उपशंका स्वभाविक रुपमा उठ्न उठ्न थालेको देखिन्छ । सन् २००७।०८ मा लिइएको गणनाअनुसार शुक्लाफाँटा वन्यजन्तु आरक्षमा मुस्किलले जम्मा पाँचवटा मात्रै बाघहरू फेला परेका छन् । जबकी सोही आरक्षमा २००१ मा मात्रै २३ वटा बाघ रहेका थिए । सात वर्षो अवधिमा मात्रै १८ वटा बाघ हराएका छन् । भने २००१।०२ मा १७ वटा, २००२।०३ मा १८ वटा, २००४।०५ मा १७ वटा बाघ रहेको सो आरक्षमा २००५। ०६ सम्म आउँदा नौवटामा झर्न पुग्यो भने सन् २००८ सम्ममा आउँदा त बाघको संख्या ह्वात्तै घटेर पाँचवटामा मात्रै सीमित हुन पुगेको देखिन्छ । यसरी बाघको संख्या ह्वात्तै घट्नुले प्रकृति र वन्यजन्तु संरक्षणविद्हरूमा चिन्ता र भय छाएको छ । नेपालमा यदि यस्तैक्रम रहिरहने हो भने बाघ पूर्ण रूपमा विनासको चपेटामा पर्न सक्छ र बाघका तस्वीरहरू कागजमा मात्रै सीमित हुन्छन् । विभागकै एक उच्च अधिकारी भन्छन्, 'बाघको चोरी सिकारी रोक्न नसकेमा नेपालबाट बाघहरू छिट्टै पूर्ण रूपले लोप भएर जाने देखिन्छ ।' नेपालमा बाघहरू शुक्लाफाँटालगायत चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा मात्रै रहेका छन् । गणनाले प्रस्टरूपमा देखाइसकेको छ की शुक्लाफाँटा त बाघ विनासको चपेटामा परिसकेको छ नै । विभागले शुक्लाफाँटामा बर्सेनी बाघको गणना गर्दैआएको भएता पनि अन्य दुइ आरक्ष क्षेत्रमा विगत आठ वर्षेखि नै गणना लिन सकेको छ्रैन् । संरक्षणविद्हरूले चितवन र बर्दिया राष्ट्रिय निकुञ्जमा पनि बाघको अवस्था शुक्लाकैजस्तो संकटग्रस्त अवस्थामा रहेको हुन सक्ने अनुमान गरेका छन् । वन्यजन्तु विभागका अनुसार सन् २००१ मा चितवनमा झण्डै ६० र बर्दियामा झण्डै ३२ वटासम्म बाघ रहेका थिए । त्यसपछि ती आरक्ष क्षेत्रमा गणना नगरिएकाले हाल त्यहाँ बाघको संख्या कति छ भनेर भन्न नसकिने अवस्था छ । शुक्लाफाँटाको अवस्थालाइ हेर्ने हो भने चितवन र बर्दियामा पनि विगत सात वर्षको अवधिमा ७० प्रतिशतभन्दा बढी बाघको संख्या घटेको प्रस्टरूपमा अनुमान लगाउन सकिन्छ । जुन निकै दुःखद र चिन्ताको विषय हो । दुर्लभ मानिएको बाघ मात्रै नभएर दुर्लभ घडियाल र गौरी गाईको संख्या पनि दिनानुदिन घट्दै गइरहेको तथ्यांक वन्यजन्तु विभागसँग छ । अन्य पंक्षीहरूहको अवस्था पनि यस्तै छ । सरकारी निकाय नाम मात्रका विसं. २०२९ सालमा वन विभाग अर्न्तर्गत शाखाको रूपमा स्थापना भईराष्ट्रिय निकुञ्ज तथा वन्यजन्तु संरक्षणको कार्यप्रारम्भ गरेको वन्यजन्तु विभागले २०३७ सालदेखि मात्रै विभागको रूपमा काम गर्दैआइरहेका छ । नेपालमा रहेका विभिन्न वनस्पति वन्यजन्तु भूदृष्यहरूको संरक्षण सर्म्वर्द्धन तथा व्यवस्थापन गर्नेउद्देश्यले स्थापना गरिएको विभागअर्न्तर्गत हाल नौवटा राष्ट्रिय निकुञ्ज, तीनवटा वन्यजन्तु आरक्ष, तीनवटा संरक्षण क्षेत्र, तथा एउटा शिकार आरक्ष र ११ वटा मध्यवर्तिक्षेत्र रहेका छन् । विभागदेखि ती आरक्ष सञ्चालन गर्न सयौ कर्मचारी कार्यरत छन्र उनीहरूले वाषिर्क करोडौ रुपैयाँ खर्चने गर्छन तर पनि उपलब्धि शुन्य जस्तै छ । वन्यजन्तुको संरक्षण गर्नउनीहरू प्र्ूण्ारुपले असफल नै बनिरहेका छन् । सरकारी लगानी बालुवामा पानी सरकारले विभाग अर्न्तर्गत करोडौ रकम छुट्याएको भएता पनि वन्यजन्तुको संरक्षण र सर्म्वर्द्धन हुन सकेको छैन् । दुर्लभ मानिएका बाघ गँैडा जस्ता वन्यजन्तुको संख्या बर्सेनी ह्वात्तै घट्दै जान थालेपछि तिनीहरूको संरक्षण गर्न सरकारले छुट्याएको रकम बालुवामा पानी खन्याएसरह बन्न पुगेको छ । सरकारी मोटो रकम खाएर काममा खटिएका कर्मचारी तस्करी रोक्न पूर्ण रुपमा किन असफल भइरहेका छन् यो अर्को खोजीको विषय बन्न पुगेको छ । पुगेको छ । तस्करहरू सक्रिय विशेष गरि वेला वखत पक्राउ पर्नेबाघका छालाले पनि के पुष्टि गर्छ भने तस्करहरूको ठूलै गिरोह बाघ तथा गैडा मार्ने कार्यमा सक्रिय छ । तस्करहरूले विभिन्न सम्बन्धसुत्रहरू राखी वाघको चोरी सिकारी गरिरहेका छन् । तर सुरक्षा निकाय र आरक्ष प्रशासन तस्करहरूलाईनिस्तेज गर्नेकार्यमा असफल बन्दै आइरहेका छन् । तस्करको पहुँच मन्त्रालयसम्म रक्षक नै भक्षक हुनाले गर्दाविगतमा वन विनास हुनुको साथै वन्यजन्तुको तस्करी व्यापकरूपमा हुन पुगेको देखिन्छ । वास्तवमा स्थानीय स्तरका कर्मचारीदेखि उच्च तहका सरकारी कर्मचारीसम्म नै तस्करहरूको पहँुच रहदै आएको देखिन्छ । वन विभागका एक पूर्व महानिर्देशक भन्छन् ' एक दुइजना बाहेक अन्य कुनै पनि वन मन्त्रीहरू विगतमा इमान्दार देखिएनन् । २०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनर्स्थापना भएपछि हालसम्म झण्डै एक दर्जन वन मन्त्री बनिसकेका छन् । ती मध्ये मुश्किलले मात्र दुइतीन जना मन्त्रीहरू इमान्दार देखिए । अरु सबै वन माफियाको चक्करमा फसे , भ्रष्टाचारमा लिप्त हुन पुगे । 'विगतमा धेरै मन्त्रीसँग संगत गरिसकेका ती महानिर्देशकले भने । तर उनले मन्त्रीहरूको नाम भने भन्न चाहेनन् । तपाइँ आफै पत्ता लगाउनुहोला एक दुइजना बाहेक अरु कोही पनि गतिला भएनन् । त्यसैले पनि वन विनासको क्रम हवात्तै बढेर गएको उनको दाबी छ । उनको भनाइलाईविश्वास गर्नेहो भने प्रजातान्त्रिक शासन व्यवस्थाका मन्त्रीहरूमा इमान्दारिता र नैतिकताको अभाव रहेको देखियो । यद्यपि वर्तमान वनमन्त्री मातृका यादव भने वन विनास र वन्यजन्तुको चोरी सिकारी रोक्न अलि बढी नै मिहीनेतका साथ लागिपरेको देखिन्छन् । तर उनी पनि खासै सफल हुन सकिरहेका छैनन् । तस्करको जालो भारतसम्म नेपालमा वन्यजन्तुको तस्करी गर्नेतस्करको जालो भारत सम्म फैलिएको छ । भारतीय तस्करहरूको मिलीमतोमा नेपाली तस्करहरूले तस्करीलाईव्यापक पार्नेगरेका छन् । विशेषगरी भारतमा बाघ संरक्षित क्षेत्रमा पछिल्लो समयमा आएर बाघको अत्याधिक तस्करी भएर वाघ नै सिद्धिएको अवस्थामा त्यहाँका तस्करहरू बाघको खोजी गर्दैनेपाल आउने गरेका छन्र उनीहरूकै योजना र मिलेमतोमा नेपालमा हाल बाघको चोरी सिकारी व्यापकरूपमा बढदै जान थालेको बताइन्छ । राजनीतिक प्रतिवद्धताको खाचो अब वन र वन्यजन्तु संरक्षणको लागि दृढ राजनीतिक इच्छाशक्तिको आवश्यकता देखिएको छ । विशेष गरी सबै राजनीतिक दलले यसको संरक्षण र सर्म्बर्द्धनकालागि आ- आफ्नो तर्फाट सक्दो सहयोग गर्नेप्रतिबद्धता जनाएर सोही मुताविकको कार्यगर्नु पर्छ । पदको दुरुपयोग गर्दैवन विनास गर्नेतस्करलाइ जोगाउने धृष्टता कदापि पनि गर्नुहुदैन् । नेपाली सेनाको भुमिका विभिन्न आरक्ष क्षेत्रको सुरक्षाको जिम्मेवारी लिएर वसेको नेपाली सेनाले पनि अब आफ्नो भ्ूमिकालाईबदल्नै पर्नेभएको छ । सेना जस्तो महत्त्वप्र्ूण्ार सशस्त्र पक्ष बस्दा पनि तस्करले कसरी वन्यजन्तुको तस्करी गर्न सक्छन्भन्ने प्रश्नको जवाफ सेनाले दिन सक्नर्ुपर्छ । नत्र सेनाकै भ्ूमिकामाथि पनि शंका उत्पन्न हुन सक्छ । अनि कतिपय ठाउँमा वन्यजन्तुको तस्करीमा सेनाकै संलग्नता देखिनु निकै लाजमर्दोकुरा हो । यस प्रति आप\mूलाईगौरवशाली इतिहास वोकेको दाबी गर्ने सेना सचेत र इमान्दार वन्नै पर्छ । दण्ड सजायको कडा कार्यान्वयन जरुरी गैडा, बाघ, हात्ती, कस्तुरी, मृग, चितुवा, गौरीगाईमार्नेघाइते बनाउने खरिद गर्नेबिक्री गर्नेवा हस्तान्तरण गरी लिने दिने तथा बाघको छाला बिक्री गर्नर्ेलाई५० हजारदेखि १ लाख रुपैंयाँसम्म जरिवाना वा पाँच वर्षेखि १५ वर्षम्म कैद वा दुबै सजाय हुने कानुनी प्रावधान छ । तर यसको कडाइका साथ पालना हुन नसक्दा पनि तस्करहरू प्रोत्साहित हुने गरेका छन् । अतः पक्राउ परकेा तस्करलाइ त्यसै सामान्य कार्वाही गरेर छोड्ने सरकारी प्रवृत्ति नै आत्मघाती छ । यदि वन्यजन्तुको उचित संरक्षण इमान्दारी पूर्वक गर्नेहो भने सो नियमको पालना कडाइका साथ गरिनुपर्छ ।

(राजधानीबाट)

If you save the nature, it saves your life।